Μουσείο Παύλου Μελά

Το Μουσείο Παύλου Μελά βρίσκεται στον νομό Καστοριάς, στον οικισμό Μελάς, χωριό που μετονομάστηκε από Στάτιστα, προς τιμήν του αξιωματικού και ήρωα του Μακεδονικού Αγώνα Παύλου Μελά, ο οποίος θανατώθηκε στις 13 Οκτωβρίου 1904, έπειτα από επιχείρηση οθωμανικού αποσπάσματος.  

Η οικία Κατζάκη, που αποτελεί σήμερα τον χώρο του μουσείου, εξαγοράστηκε το 1970 από την Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Καστοριάς, προκειμένου να διασωθεί το κτήριο που σκοτώθηκε ο αγωνιστής του Μακεδονικού Αγώνα Παύλος Μελάς και να αναδειχθεί η ιστορία αυτής της περιόδου στην περιοχή της Καστοριάς και της Φλώρινας. 

Το 1978, το κτήριο χαρακτηρίστηκε το Υπουργείο Πολιτισμού ιστορικό και διατηρητέο μνημείο ως σημείο αναφοράς και ιστορικής μνήμης των γεγονότων του Μακεδονικού Αγώνα και του θανάτου του Παύλου Μελά. Το 2010 ολοκληρώθηκαν εργασίες αναστήλωσης και ανάδειξης του μουσείου και του περιβάλλοντος χώρου από την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας, με την συνδρομή του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα στη Θεσσαλονίκη.

Ο Παύλος Μελάς ενέπνευσε με τα λόγια αλλά και με τις πράξεις του. Μία γνωστή του φράση ήταν και η εξής: "Δεν υπάκουσα παρά εις μίαν ιδέαν, να φανώ χρήσιμος εις τον πλησίον και τον τόπο μου".

Επίσης πολλοί έχουν γράψει για το έργο του και την ανδρεία του. Ένας από αυτούς ήταν και ο Ιωάννης Δραγούμης που λέει:

Ο θάνατός του είναι ζωή στους κουρασμένους

από τη μετριότητα του κόσμου.

Ο θάνατος του ανασταίνει τους κοιμισμένους,

ταράζει τους μαργωμένους,

δυναμώνει τους αδύνατους, δροσίζει τους διψασμένους, 

ο θάνατος του Νέου,

ο θάνατος του Ωραίου ο θάνατος του Αντρείου...

Ψυχή, ψυχή, ωραία, γλυκιά πενταπάρθενη που ερωτεύτηκες το

θάνατο

δίδαξέ μας,

ω, μάθε μας να μη πονεί και να μην καίει το αντίκρισμα της

αγωνίας σου, 

ψυχή ωραία πενταπάρθενη.

Ο Κωστής Παλαμάς μιλάει για τον μεγάλο ήρωα: 

Σε κλαίει ο λαός.

Πάντα χλωρό να σείεται το χορτάρι

Στον τόπο που σε πλάγιασε το βόλι, ω παλληκάρι.

Πανάλαφρος ο ύπνος σου του Απρίλη τα πουλιά

Σαν του σπιτιού σου να τ'ακούς λογάκια και φιλιά,

Και να σου φτάνουν του χειμώνα οι καταρράχτες,

Σαν τουφεκιού αστραπόβροντα και σαν πολέμου κράχτες

Πλατεία του ονείρου μας η γη και απόμακρη.

Και γέρνεις 

Εκεί και σβεις γοργά.

Ιερή στιγμή.

Σαν πιο πλατειά τη δείχνεις, και τη φέρνεις 

Σαν πιο κοντά.