Τα Σύμβολα στη ζωή της Εκκλησίας

Τα σύμβολα τα βλέπουμε γύρω μας καθημερινά παντού. Όμως ξέρουμε τι σημαίνουν; Ποιο μήνυμα μεταφέρουν; Πριν προχωρήσουμε στο θέμα μας θα πρέπει να δώσουμε την ετυμολογία της λέξεως ‘σύμβολο’. Σύμβολο είναι ένα αντικείμενο ή η απεικόνισή του, που χρησιμοποιείται για να αναπαραστήσει μια έννοια, ιδέα ή παρεμφερή πληροφορία του αντικειμένου. Το αναγνωριστικό σχήμα, σημάδι ή αναπαράσταση συμβάλλει (από το συν-βάλλω) στην αποκρυπτογράφηση του νοήματος που αυτό φέρει. Το σύμβολο απευθύνεται σε καθαρά διανοητική λειτουργία της ανθρώπινης σκέψης και βοηθά στην αποτύπωση και στην απομνημόνευση ενός νοήματος. Κατά αυτήν την έννοια το αλφάβητο και οι αριθμοί αποτελούν τα πρώτα σύμβολα που μαθαίνει ο άνθρωπος να διαχειρίζεται είτε για επικοινωνία είτε για την διανοητική του ανάπτυξη, είτε για δική του εσωτερική καλλιέργεια ή καταγραφή των ιδεών.

Τα σύμβολα τα χρησιμοποιεί και η Αγία μας Εκκλησία, προκειμένου να μας οδηγήσει στην προσέγγιση και κατανόηση του μυστηρίου της πίστεως. Εκτός από αυτά χρησιμοποιεί τον λόγο και την εικόνα. Η γλώσσα της Εκκλησίας μας είναι συμβολική και εικονική σε μεγάλη έκταση επειδή είναι αδύνατο να εκφραστούν διαφορετικά οι υπέρλογες και υπερφυσικές αλήθειες της πίστεως και επειδή οι άνθρωποι, ως αισθητά όντα, δεν μπορούν να ανυψωθούν εύκολα προς τα υπεραισθητά.

Τα σύμβολα στην ζωή της Εκκλησίας είναι διάφορες εικόνες, παραστάσεις, σκηνές παρμένες μέσα από την Αγία Γραφή ή την καθημερινή ζωή, που μιλάνε στον πιστό για τα μεγάλα μυστήρια της ζωής της Εκκλησίας, για τα γεγονότα της θείας οικονομίας και για την πνευματική ζωή των πιστών. Επομένως τα σύμβολα εκφράζουν θείες πραγματικότητες και μας οδηγούν να τις κατανοήσουμε όσο είναι δυνατόν στην ανθρώπινη αδυναμία μας. Αποτελούν με άλλα λόγια, μια άλλη γλώσσα για να μας μεταφέρουν το περιεχόμενο της πίστεως και να μας μεταδίδουν τη θεία γνώση και την κοινωνία μετά του ζώντος Θεού. Όμως συγχρόνως τα σύμβολα αποκαλύπτουν αλλά και αποκρύπτουν. Όπως έχει πει ο Λεωνίδας Ουσπένσκι, ‘ο συμβολισμός, η γλώσσα του μυστηρίου, αποκαλύπτει την αλήθεια σε αυτούς που ξέρουν πώς να την ερμηνεύσουν, και ταυτόχρονα την αποκρύπτει από τους αμύητους’. 

Τα σύμβολα μεταφέρουν νοήματα και παραδόσεις που ανταποκρίνονται στον όλο άνθρωπο διότι επικοινωνούν με όλες τις αισθήσεις του. Δεν θα έχουμε ανάγκη για σύμβολα και εικόνες στην Βασιλεία του Θεού διότι τότε θα βρισκόμαστε σε άμεση κοινωνία με την Αλήθεια, σε αντίθεση με την νυν κατάσταση όπου βλέπουμε απλά σκιές και χρειαζόμαστε τα σύμβολα ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα την Αλήθεια.

Η Αγία Γραφή είναι γεμάτη από σύμβολα. Οι προφήτες χρησιμοποιούσαν συχνά τα σύμβολα όταν διαπίστωναν πως δεν μπορούσαν μόνο με τα λόγια να μεταφέρουν το μήνυμα. Αυτό έκανε και ο Ιησούς όταν κατά τη διάρκεια του Μυστικού Δείπνου έδωσε στους μαθητές του τη Θεία Ευχαριστία και είπε: ‘Λάβετε, φάγετε τούτο εστί το Σώμα μου, το υπέρ υμών κλώμενον εις άφεσιν αμαρτιών. Πίετε εξ αυτού πάντες τούτο εστί το Αίμα μου, το της καινής Διαθήκης, το υπερ υμών και πολλών εκχυνόμενον εις άφεσιν αμαρτιών’. Το δείπνο όπου εορταζόταν η έξοδος από την Αίγυπτο ήταν αυτό που διάλεξε ο Χριστός για να συστήσει την Ευχαριστία όπου μέσω της θυσίας του Αμνού του Θεού, δηλαδή του Ιησού, θα μας προσφερόταν για πάντα, όχι συμβολικά αλλά πραγματικά, για να μας απελευθερώσει από την αμαρτία και τον θάνατο.

Το Βιβλίο της Αποκαλύψεως του Ιωάννου είναι γεμάτο από συμβολισμούς. Η πόρνη Βαβυλώνα είναι η ειδωλολατρική Ρώμη. Η καταδιωκόμενη γυναίκα στην έρημο είναι η Εκκλησία. Το τέρας με το νούμερο 666 είναι ο Νέρωνας. Η πλούσια χρήση των συμβόλων στην Ορθόδοξη Εκκλησία πηγάζει από τις Γραφές. Για αυτόν τον λόγο ο Rheinhold Neihbur είπε, ‘είναι καθήκον ενός θεολόγου να ερμηνεύει τα σύμβολα’.       

Θα ήθελα τώρα να αναφέρω ορισμένα από τα σύμβολα που βλέπουμε στην Εκκλησία, σε βιβλία, τα οποία είναι καθαρά χριστιανικά, αλλά ίσως δεν γνωρίζουμε τι συμβολίζουν. Ορισμένα από τα σύμβολα της Εκκλησίας μας είναι:

Α.        Ο Ιχθύς, ένα από τα αρχαιότερα χριστιανικά σύμβολα, το οποίο χρησιμοποιούνταν τα χρόνια των διωγμών ως σημείο αναγνωρίσεως των χριστιανών μεταξύ τους. Η λέξη Ιχθύς συμβολίζει και παρουσιάζει τον Κύριο, από τα αρχικά γράμματα της φράσεως: « Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ». Ο Κύριος είναι ο Ιχθύς που προσφέρεται θυσία και οι πιστοί τρέφονται από τον θυόμενον Χριστό. Όπως είπε και ο Κλήμης Αλεξανδρείας, ‘Ο Χριστός είναι ο ψαράς που ψαρεύει και σώζει τους ανθρώπους από το πέλαγος της κακίας’.

Β.        Ένα άλλο σύμβολο του Ιησού είναι ο αμνός. Η εικόνα είναι παρμένη από τον Ησαΐα (53, 7). Και στην Αποκάλυψη ο Χριστός παρουσιάζεται ως το «εσφαγμένον αρνίον». Σύμφωνα με αυτό το σύμβολο, ο Χριστός είναι ο αμνός που προσφέρεται θυσία με δική του θέληση για την σωτηρία όλου του κόσμου. Είναι ο αμνός του Θεού που σηκώνει στους ώμους του την αμαρτία του κόσμου. Είναι ο αμνός της Θ. Λειτουργίας που προσφέρεται στους πιστούς δια της Θείας Κοινωνίας, για να γίνουν μέτοχοι της αιωνίου ζωής.

Γ.         Το Περιστέρι είναι σύμβολο της ειρήνης και της συμφιλιώσεως του ανθρώπου με τον Θεό. Στην Παλαιά Διαθήκη το περιστέρι το αποστέλλει ο Νώε για να δει αν υποχώρησαν τα νερά του κατακλυσμού. Το περιστέρι επιστρέφει κι έχει στο ράμφος του φύλλο ελιάς, άλλο χριστιανικό σύμβολο. Στην Καινή Διαθήκη φανερώνει το Αγ. Πνεύμα, το οποίο είδε ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος «ωσεί περιστεράν» να κατέρχεται και να μένει επί τον Ιησούν (Ματθ. 3, 16).  Επίσης, ο κάθε πιστός που με το Άγιο Βάπτισμα και το Άγιο Χρίσμα δέχεται τα χαρίσματα παρακαλεί το Αγ. Πνεύμα να έλθει και να κατασκηνώσει σ’ αυτόν: «ελθέ και σκήνωσον εν ημίν». Το περιστέρι συμβολίζει ακόμα την αγνότητα και την καθαρότητα των πιστών. Γι’ αυτό και η χρήση του συμβόλου αυτού είναι πολύ διαδεδομένη στην Εκκλησία. Όπως μας λέει ο ιερός Χρυσόστομος: ‘όπου καταλλαγή Θεού, περιστερά… σύμβολον της του Θεού φιλανθρωπίας’.

Δ.         Η Άμπελος. Στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο ο Κύριος ονομάζει τον εαυτό  Του άμπελο και τους μαθητές Του κλήματα. Με αυτήν την εικόνα παρουσιάζεται η σχέση του Χριστού με τους πιστούς. Από Αυτόν τρέφονται και με την δική Του δύναμη καρποφορούν. Κανένα κλήμα δεν μπορεί να δώσει καρπό, αν δεν είναι συνδεδεμένο μαζί Του. «Εγώ ειμί η άμπελος υμείς τα κλήματα. Ο μένων εν εμοί καγώ εν αυτώ, ούτος φέρει καρπόν πολύν, ότι χωρίς εμού ου δύνασθε ποιείν ουδέν». Το σύμβολο της αμπέλου φανερώνει την Εκκλησία, η οποία, με πρώτους βλαστούς τους Αγ. Αποστόλους, αυξάνει Κι εξαπλώνεται παντού και ζωοποιεί τα πάντα, γιατί μένει πάντα ενωμένη με το Χριστό. Από την άμπελο παίρνουμε το κρασί, που χρησιμοποιείτε στη Θ. Ευχαριστία και γίνετε αίμα Χριστού, το οποίο κοινωνούμε ώστε να ενωθούμε μαζί του. Επίσης το κρασί είναι το ποτό της ευφροσύνης και της χαράς (Ψαλμ. 103, 15). Ένα ορισμό της αμπέλου μας δίνει και ο Αγ. Κύριλλος Ιεροσολύμων: ‘Εφυτεύθη εν τη γη η άμπελος, ίνα εκριζωθή η διά του Αδάμ γενομένη κατάρα’.

 Εκτός των παραπάνω συμβόλων στην εκκλησιαστική μας Παράδοση χρησιμοποιούμε και άλλα σύμβολα, όπως για παράδειγμα τον σταυρό, το μονόγραμμα του Χριστού, τον καλό ποιμένα, τα πουλιά, το ελάφι, το νερό, την άγκυρα, το πλοίο και άλλα πολλά. Όλα αυτά μας οδηγούν να ψηλαφίσουμε την πραγματικότητα του Χριστού και της Εκκλησίας Του, να γευθούμε τους μυστικούς χυμούς των θείων Του ενεργειών και να γίνουμε μέτοχοι της θείας ζωής της Παναγίας Τριάδος. Τα σύμβολα είναι ίσως ένας ορατός τρόπος να παρουσιάσει η Εκκλησία στους πιστούς τον εικονικό της πλούτο.